Pratende straten: 'Het praat plezieriger met een kaart'
Zachte Atlas zet Vinkhuizen en De Wijert op de kaart
Op de kaart loopt over de lengte van de Siersteenlaan een zin: "Ik fiets altijd om zodat ik niet over de Diamantlaan hoef te fietsen." Uit de Jadestraat klinkt een wens: "Er zijn veel speeltuinen in de buurt. Sommige mogen vernieuwd worden." Achteraan op de kaart, in de buurt van de Parelflat, zegt iemand: "Ik blijf met Oud & Nieuw altijd thuis vanwege de veiligheid."
De pratende straten staan op de 'zachte kaart' van 'Buurt Fier', een buurt met rijwoningen en lage flats in Vinkhuizen. Vanuit vogelvluchtperspectief getekend zijn de bekende plekken en gebouwen van de naoorlogse uitbreidingswijk te herkennen: de appartementenflat op de hoek van het winkelcentrum, achteraan het Roege Bos, rechts de vijver aan de Kornalijnlaan.
Zachte Atlas
Het kaartje staat in de vorig jaar uitgekomen Zachte Atlas Vinkhuizen, de eerste van een serie van zulke atlassen over de Groningse wijkvernieuwingswijken. Die van De Wijert is afgelopen zomer verschenen. In de publicaties, gemaakt door bureau RUIMTEVOLK, gespecialiseerd in stedelijke ontwikkeling, wordt op een toegankelijke manier verbinding gelegd tussen harde data en de beleving van de inwoners. De uitgaves zijn geïnspireerd door de zachte atlassen die de Amsterdamse tekenaar Jan Rothuizen maakt. Op diens beschreven kaarten van steden, buurten en plekken is in detail te zien en te lezen hoe mensen die plekken gebruiken, beleven en waarderen.
Aan de basis van de Zachte Atlassen van de Groningse wijkvernieuwingswijken staat de beleving van de bewoners en passanten. Interviewers van WIJS (Wijk Inzet door Jongeren en Studenten) gingen op pad om ze ernaar te vragen. Door die 'zachte', subjectieve data te combineren met harde, objectieve (hoe veel, hoe vaak, waarmee) ontstaat een compleet beeld. Een kaart die spreekt, vertelt.
Wat is er met die Diamantlaan dat mensen liever omfietsen via de Siersteenlaan? Waar zitten die sleetse plekken in het ruime speeltuinaanbod? En durven mensen op de andere 364 dagen van het jaar wel naar buiten, als het vuurwerkafval in de Parelstraat is opgeruimd? Een zachte kaart laat de wereld achter de cijfers zien, die voor een deel juist door die cijfers aan het zicht wordt onttrokken.
Boven de losjes geschetste straten en woonblokken in de Zachte Atlas Vinkhuizen zweven cirkels met tekeningetjes: een fietsster, met haast zo te zien, spelende kinderen bij een schommel, mensen die de hond uitlaten. "Dit is een vriendelijke buurt", vinden ze. In het Kornalijnpark wandelen senioren. Heerlijk, maar zou hier ook een ontmoetingsplek kunnen komen zoals de Kiosk in het Diamantpark?
Wat niet in de computer staat
Zowel de aanleiding voor als het doel van wijkvernieuwing is hard, zegt Martin Klooster, projectleider stadsontwikkeling bij de gemeente Groningen. "Verduurzaming, vergroening, het tegengaan van hittestress, de aanleg van een warmtenet." Dat is de kant van de infrastructuur: leidingen, drainage, renovatie of sloop van verouderde woningen en erg fysieke wegopbrekingen.
Voor de schop in de grond gaat, is er een bibliotheek aan data te raadplegen, zegt Ben de Boer, sociaal gebiedsontwikkelaar bij de gemeente. Er zijn gedetailleerde gegevens per postcodegebied, er zijn rapporten, je hebt de sociale kompassen. Al die data gecombineerd liggen aan de basis van een waterdicht plan.
In de computer zitten per wijk gegevens over schulden, overlast, eenzaamheid et cetera. Wat aan deze data opvalt, is dat ze in meerderheid gaan over dingen die niet goed gaan, zegt De Boer. "Ze gaan over problemen. De zachte kant gaat vooral ook over: wat maakt een buurt mooi? Dat verhaal is niet uit de computer te trekken."
De kracht van een wijk ligt misschien niet in negatieve kwalificaties, zegt De Boer. "Uit de data blijkt bijvoorbeeld dat 30 procent van de buurt in armoede leeft. Er staat niet in dat de jeugd op zomeravonden altijd op dat ene grasveldje gaat voetballen. Terwijl dat wel van belang is voor de harde kant. Als iemand oppert om bij de aanleg van het warmtenet nou juist op dat grasveldje onderdelen neer te leggen, kun je met de zachte data in de hand zeggen: doe dat nou niet."
Je moet je, zegt De Boer, bij de fysieke ingrepen in de wijk blijven realiseren: "Je doet het voor de mensen die daar wonen, niet voor de data."
Fysieke ingrepen geven de kans om met mensen in gesprek te gaan, zegt Klooster. De woningbouwcorporatie en de gemeente hebben plannen om een buurt van het gas af te halen of de woningen te isoleren, en informeren de bewoners op inloopbijeenkomsten of thuis aan de keukentafel. Daar gaat het gesprek behalve over isolatie ook al snel over de buurt, waarbij gemeente en corporatie volgens het principe van serendipiteit waardevolle informatie krijgen waar ze niet naar zochten.
"Zo hoorden we op een bijeenkomst over hittestress: leuk hoor, vergroenen, maar we hebben hier vooral last van scooterjeugd", zegt De Boer. Klooster: "Doordat je luistert naar mensen is het vervolgens ook makkelijker om de buurt te vergroenen."
De buurt weet zelf wat er goed gaat en waar de opgaven liggen, zegt Klooster. Uit de 150 gesprekken die er voor de Zachte Atlas met bewoners en bezoekers van Vinkhuizen zijn gevoerd, komen bijzonderheden én rode lijnen. Samen bieden die zicht op wat Klooster de 'diepere dimensie' van een wijk noemt. Cijfers van 'aandachtswijken' lijken vaak veel op elkaar. Uit de verhalen blijkt: geen wijk is gelijk.
De stemmen op straat
"Dit is een groene wijk", zegt een van de geïnterviewden in de Zachte Atlas Vinkhuizen. Hij (of zij of hen, de interviews zijn anoniem) is niet de enige die het groen in de wijk noemt, de rust, de ruime opzet. Op de zachte kaart van de wijk als geheel liggen de groene lanen en woonblokken van grote hoogte gezien knus bij elkaar rondom het winkelcentrum. Wie inzoomt (en dat is precies wat de Zachte Atlas doet) hoort de stemmen op straat.
De geldautomaat in het winkelcentrum sluit uit voorzorg om 23.00 uur. De fietstunnel onder de Friesestraatweg wordt als onveilig ervaren, ook al gebeurt er zelden iets. De sporttoestellen in het Diamantpark zijn eerder vernield, we weten niet door wie. Een moeder komt op een warme dag graag bij het water aan de Boraxstraat om met haar kinderen bij de fonteinen te spelen, maar de stenen zijn wel erg heet.
Op een doordeweekse dag in juli zitten Mennie Oosterhuis, bewoner van een appartement op de negende verdieping van de Fortunaflat en voorzitter van een volkstuincomplex in de buurt, en opbouwwerker Linda ten Cate van WIJ Vinkhuizen op het terras bij ’t Vinkhuys, de buurtboerderij aan de Diamantlaan.
Als ze Oosterhuis voor de Zachte Atlas hadden gevraagd wat hij van de buurt vond, had hij gezegd: een heel diverse volkswijk. "Het is hier zo verschillend. Aan de ene kant heb je veel ouderen. Je ziet veel scootmobielen. Van de andere kant heb je bijvoorbeeld aan de Briljantstraat veel studenten." Vinkhuizen heeft koopwoningen, huurwoningen, veel verschillende nationaliteiten. Die diversiteit heeft gevolgen voor de saamhorigheid in de wijk, zegt Ten Cate. "Mensen hebben minder voor elkaar over."
Aangrenzend aan het multifunctionele buurtcentrum is de wijkvernieuwing live in beeld. De woningen aan de Boraxstraat zijn als verouderd en kennelijk niet meer te renoveren aangemerkt en worden gesloopt. Voor de verlaten huizen en de in meerderheid betegelde tuintjes staan hekken. De Boraxstraat gold als een van de meest versteende delen van de wijk. Oosterhuis is tevens 'wijkklimaatambassadeur' en komt in het kader van verschillende tegelwipprojecten bij de mensen thuis.
"Voor ons is het makkelijk om met zo’n kaart de wijk in te gaan", zegt Ten Cate. "Het is voor inwoners direct duidelijk waarover we in gesprek willen gaan."
Ze bekijkt de zachte kaart van Buurt Fier, zo genoemd omdat die bij de vorige wijkvernieuwingsoperatie in de jaren negentig werd aangemerkt als ‘buurt 4’. "Het is onze opdracht om het sociaal domein met het fysieke domein te verbinden. Om erachter te komen wat de inwoners vinden. Precies dat doet de Zachte Atlas. Proberen om de blinde vlekken op te sporen. Ook wij proberen elke inwoner bij de wijkvernieuwing te betrekken." Laatst trok een dansgroep door de wijk om bewoners ‘hun flat uit te zingen’.
Sociale agenda
"Anders dan dertig jaar geleden is de wijkvernieuwing nu opgezet vanuit de sociale agenda", zegt Endry van Velzen, in Groningen bouwmeester wijkvernieuwing, op het stadskantoor aan het Gedempte Zuiderdiep. Het middel is fysiek, maar het doel is sociaal. "Als je de plannen leest gaan die over armoedebestrijding, opvoeden, gezondheid, bewegen, leefstijl, geluk."
Van Velzen trekt samen op met Ivan Nio, sociaal bouwmeester in de stad. De bedoeling is, alweer, om het fysieke met het sociale te verbinden. "Waar wij geïnteresseerd in zijn is hoe mensen de ruimte gebruiken. Je kunt wel aan het Zuiderdiep bedenken wat mensen moeten doen, maar als uit sociologisch onderzoek blijkt dat mensen een plek anders gebruiken, of een andere plek gebruiken, moet je de plannen aanpassen."
"Dat is vanuit plekken denken: wat gebeurt er op een bepaalde plek, hoe komen mensen er samen? Welke plekken vinden ze belangrijk, aan welke ontlenen ze identiteit, op welke zijn ze trots?"
"De kaarten in de Zachte Atlas geven inzicht in hoe mensen de wijk gebruiken, beleven en waarderen. Het is belangrijk je te realiseren dat je aan de bestaande stad werkt, met straten, gebouwen en mensen die er al zijn. Je moet kennis ontwikkelen over de sociale en fysieke structuren. Zo’n Zachte Atlas is één van de middelen, net als harde data dat zijn, de wijkkompassen, de veerkrachtkaart. Harde data vullen die moet weten wat er is en waar je aan moet werken."
"We moeten een stap maken naar meer kwalitatief stadssociologisch onderzoek. Beter monitoren of je ingrepen effect hebben. Goed onderzoek doet beide: statistiek, én proberen te duiden wat de cijfers vertellen."
Fysieke kaart inkleuren
Deze zomer kwam de Zachte Atlas nummer twee gereed, die van De Wijert. De wijk is in 2018 wijkvernieuwingswijk geworden, zegt Sanne Smid, projectmanager wijkvernieuwing in De Wijert. "Inmiddels zijn er nieuwe mensen komen wonen, mensen zijn zeven jaar ouder geworden. Het is goed om van tijd tot tijd opnieuw in te zoomen."
Voor de Zachte Atlas gingen de samenstellers met een kaart in de hand de wijk in. Ze interviewden bewoners en professionals zoals woonconsulenten, boa’s, opbouwwerkers: wijs eens aan, waar kom je vaak, waar kom je graag, waar werken dingen niet zoals zou moeten? "Om te begrijpen welke sociale betekenis plekken hebben", zegt Smid. "Dan kom je er bijvoorbeeld achter dat een speeltuin behalve een speelplaats voor kinderen ook een ontmoetingsplek voor ouders is. Soms praat het plezieriger aan de hand van een kaart. In feite leg je verschillende kaarten over elkaar heen. Je kleurt de fysieke kaart in. Je kleurt geplande ingrepen in."
Omdat in de filosofie van de Zachte Atlas ‘geen wijk gelijk’ is: wat maakt De Wijert anders dan andere wijkvernieuwingswijken? "De noordelijke wijkvernieuwingswijken liggen meer aan elkaar", zegt Smid. "De Wijert-Noord ligt als een eiland tussen 'betere buurten' in. Je zou bijna vergeten dat in Groningen-Zuid ook een wijk is waar opgaven liggen."
De Zachte Atlas maakt nog iets duidelijk, namelijk dat een wijk groter is dan wat binnen de wijkgrenzen ligt. Niet alleen blijkt het winkelcentrum aan de Van Lenneplaan veel publiek van buiten de wijk te trekken, inwoners van De Wijert maken veelvuldig gebruik van de zwembaden de Papiermolen en het Helperbad, beide op loopafstand. "Die liggen niet in de wijk. Maar zo voelt het voor inwoners wel."
Kansenkaart
De 'conclusiekaart' achter in de Zachte Atlas Vinkhuizen laat zien dat er nog veel te doen is in de wijk. De huizen aan de Aquamarijnstraat en de Briljantstraat zijn in slechte staat, aan de Barnsteenstraat en de Goudlaan wordt overlast ervaren en de basisscholen aan de Siersteenlaan hebben een ‘onaantrekkelijke buitenruimte’. Gelukkig besluit de Atlas met een ‘kansenkaart’, waarop de opgaves voor verbetering, verduurzaming en herontwikkeling in vrolijke kleuren zijn weergegeven.
Blokken en straten zijn gearceerd vanwege lopende projecten. Er komen betere verbindingen met andere wijken, de groenblauwe as van west naar oost wordt versterkt, en de verkeersveiligheid en ‘oversteekbaarheid’ van de Siersteenlaan en de Diamantlaan worden aangepakt. Zodat die omfietser van de zachte kaart gewoon de kortste route kan nemen.
Wil je de Zachte Atlassen bekijken? Dat kan! Klik op de linkjes hieronder.
Zachte Atlas Vinkhuizen & Zachte Atlas De Wijert